Son yıllarda okullarda, yazılı ve görsel basında, evimizde en sık duyduğumuz sözler arasında “ Hiperaktif Çocuk” ve “ Çocuğumda dikkat eksikliği var…” vb. yer alıyor. Anne babalar ya da eğitimciler çocukların okulda-evde çok dikkatsiz ve hareketli olduğundan, 5dk dersin başında oturamadığından, unutkan davranışlar sergilediğinden, kurallara uymakta zorluk çektiğinden vs. şikâyet etmektedirler. Dolayısıyla çoğu aile, çocuk yaşına uygun bir hareketlilik gösterse bile “ Acaba çocuğum hiperaktif mi?” diye kaygılanıp, çözüm yolları aramaya başlamakta.

Bu noktada duruma sağduyulu yaklaşıp, doğru tanıyı koyabilmek çok önemlidir. Çünkü her hareketli çocuk hiperaktif değildir… Ya da dikkat dağınıklığı yaşayan herkeste “Dikkat Eksikliği” yoktur. Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu ruhsal bir hastalığı tanımlamak için kullanılır ve bu tanı uzman bir çocuk ya da ergen psikiyatri doktor tarafından konulabilir.

Öncelikle Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu toplumda sıkça görülen bir bozukluktur; uygun yaklaşım ve tedavilerle olumlu ilerleme kaydedilmesi mümkündür. Bununla birlikte DEHB sadece çocukluk ya da ergenlik döneminde olan bir hastalık değil tedavi edilmediğinde yetişkinlikte de etkileri görülebilen bir rahatsızlıktır.

Eskiden minimal beyin disfonksiyonu(M.B. D.) adı ile bilinen ve dikkat eksikliği ve aşırı hareketlilik ön planda ve her zaman bulunan belirtiler olduğu için DSM-III-R ile Dikkat eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu tanı başlığı kullanılmaya başlanan bu hastalıkta en çarpıcı belirtiler dikkat eksikliği, aşırı hareketlilik ve ataklık(impulsive) ya da dürtüselliktir. Amerikan Psikiyatri Birliği tarafından DEHB için verilmiş olan tanı kriterleri aşağıdaki gibidir. Bu bilgileri anne-babalara ya da eğitimcilere yol göstermesi açısından koymanın gerekli olduğuna inanıyorum. Fakat çocuğunuzda böyle bir sorun olduğuna inanıyorsanız en etkili ve doğru teşhisin bir uzman tarafından konabileceğini lütfen unutmayın.

Dikkat eksikliği belirtileri
1) Ayrıntılara dikkat etmekte zorluk ya da okul, iş ve diğer etkinliklerde dikkatsizce hatalar yapma
2) Dikkat gerektiren görevler ya da işlerde dikkati sürdürme güçlüğü
3) Birisiyle yüz yüze konuşurken dinlemede güçlük çekme
4) Okul ödevlerini ya da işyerinde verilen görevleri bitirmekte zorlanma, verilen yönergeleri izlemekte zorluk çekme( yönergeleri anlama güçlüğüne ya da inatlaşmaya bağlı değildir.)
5) Görevleri ve etkinlikleri düzenleme/ organize etme güçlüğü
6) Uzun zihinsel çaba gerektiren işlerden kaçınma, bu işlerden hoşlanmama ya da bu işlere karşı isteksizlik
7) Görev ve etkinlikler için gereken eşyaları kaybetme (örneğin: oyuncak, okul ödevleri, kalem, kitap ya da araç gereç
8) Dikkatin kolayca dağılması
9) Günlük etkinliklerde unutkanlık

Aşırı hareketlilik (hiperaktivite) belirtileri
1) El ve ayakların kıpır kıpır olması, oturduğu yerde duramama
2) Oturulması gereken durumlarda yerinden kalkma koşuşturup durma ya da huzursuzluk hissi
3) Boş zaman faaliyetlerini sessizce yapmakta güçlük
4) Sürekli hareket halinde olma ya da sanki motor takılıymış gibi hareket etme
5) Çok konuşma
Dürtüsellik Belirtileri
1) Sorulan soru tamamlanmadan yanıt verme
2) Sıra beklemekte zorluk çekme
3) Başkalarının işine karışma ya da konuşmalarını bölme
Kaynak:” Bebeklikten Erişkinliğe Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu” Prof. Dr.
Bengi Semerci, Prof. Dr. Atilla Turgay

Yukarıdaki belirtiler çocuğunuzda yedi yaşından önce başladıysa, uzunca bir süredir devam ediyorsa (6 ay ve üzeri), çocuğunuz bu davranışları en az iki farklı ortamda sergiliyorsa ve çocuğunuz gelişim dönemi özellikleri göz önüne alınarak(örneğin 3–4 yaş dönemi çocukları dikkatini toplamakta güçlük çekebilir, fakat yaşıtlarına kıyasla uyaranlara karşı daha duyarsızsa) bir uzman yardımına başvurulabilir.

DEHB İle Nasıl Baş Edilebilir?

DEHB işbirliği ve destek ile çözülebilecek bir sorundur. Bununla birlikte DEHB’ye eşlik eden başka sorunlarda (öğrenme güçlükleri, davranış bozukluğu, depresyon, tik bozuklukları vb) olabilir. Bu noktada alınan yardım süreci, bu sorunların da beraber çalışıldığı bir psiko-eğitimsel süreç olmalıdır. Eğer çocuğunuzda yukarıda belirtileri, vurgulanan zaman dilimleri içerisinde görüyorsanız:
İlk adım olarak konunun uzmanı bir psikiyatra başvurmalısınız. Gerekli tanı ve değerlendirmeler yapıldıktan sonra uzmanın yönlendirmesi ile uygun olan tedavi planı oluşturulmalıdır.

· Eğer uzman gerekli görürse psiko-eğitimsel süreçle birlikte ilaç tedavisi de uygulanabilir; çünkü DEHB üzerinde ilacın etkisi bilimsel araştırmalar tarafından kanıtlanmıştır.
· İlaç tedavisi ile birlikte çocuğunuzun zorlandığı alanlara yönelik bireysel ya da grup çalışmaları ile yapılan psiko-eğitsel terapilerin etkili olduğu görülmektedir.
· Çocuğunuzun tedavi sürecinde siz ebeveynlerin de bu sürece katılıp onların yanında olmanız çok önemlidir. Ev içi düzenlemelerin yapılması, çocuğunuzun zorluk yaşadığı alanları gerçekçi olarak kabul edilmesi tedavi de yol alınması adına önemli noktalardır.

DEHB sorunuyla yaşamak sabır ve emek isteyen bir süreçtir. Çocuğunuz yardım alırken sizin de bu süreci onun ve kendi adınıza kolaylaştırmak adına yapabileceğiniz bazı düzenlemeler şunlar olabilir:
- Öncelikli olarak sabırlı, destekleyici ve tutarlı davranmalısınız. Bu DEHB ile baş etmenin 3 altın kuralıdır.
- Çocuğunuz bu problemden ötürü sizi zaman zaman zorlayabilir; ama onun bunu bilinçli olarak sizi kızdırmak için yapmadığının farkında olun, bu yıpranmanızı önleyebilir.
- Onu sürekli korumaya çalışmayın, onun yerine sorumluluklarını yerine getirmeyin davranışlarının sonuçlarını görmesini ve sorumluluğunu üstlenmesine izin verin. Bu sorunu sahiplenmesine yön verecektir.
- Çocuğunuzla iletişim kurarken göz kontağı kurun, kısa ve net yönergeler verin. Bu davranışlarınızda tutarlı olmaya çalışın. Değişken davranışlar, becerinin öğrenilmesini zorlaştırır.
- Evinizde temel birkaç kural ve düzen oluşturun. Davranışlarının sonucunun ne olacağını bilmek çocuğunuzun uyumunu kolaylaştıracaktır.
- Yapacağı işleri ya da ödevleri önüne yığmak yerine parçalara ayırarak vermeye çalışın. Onları nasıl düzenleyeceğini öğrenirse, zamanla işlerle baş etme kapasitesi artacaktır.
- Zaman planlaması yapmayı öğrenmesi için ona destek olun. Çalışma masasına masa takvimi, masa saati koymak; ödevlerini ya da çalışmalarını yaparken kronometre tutmak ya da gün içerisinde zaman kavramını oturtacak eğlenceli etkinlikler yapmak bu beceriyi öğrenmesini kolaylaştıracaktır. Örneğin; “Sence bu işi kaç dk bitirirsin? veya “Hadi bakalım bu parçayı kaç dakika da okuyacaksın?” gibi…
- Çalışma ortamını mümkün derecede dikkat dağıtıcı uyaranlardan arındırın.
- Olumlu davranışlar gösterdiğinde onu ödüllendirin (yapıştırma, gülen yüz gibi küçük hediyeler); uzun vadeli başarılarına daha büyük ödüller koyabilirsiniz. Ama bu ödül-ceza sisteminde tutarlı olmak çok önemlidir; başlayıp devam ettirmemek işlerin daha da zorlaşmasına neden olabilir.
- Okul ve öğretmen ile işbirliği kurmaya özen gösterin. Bu her zaman çok kolay olmayabilir. Okulun ve öğretmenin tutumu çocuğun gelişiminde çok önemli bir role sahiptir.
- Bu süreçte bir uzmandan (psikolojik danışman/psikolog/psikiyatr) yardım almaktan kaçınmayın. Bu süreci sizin ve çocuğunuz adına daha verimli bir hale getirecektir.

KİTAP ÖNERİLERİ

1)Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu -Ayşegül Yolga Tahiroğlu & Ayşe Avcı Nobel Kitapevi, 2005
2) Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu: Dikkati Dağınık, Yerinde Duramayan Çocuklara Doğru Yaklaşımlar
3) Hiperaktif Ebeveyni Olmak- M. Yılmaz Gökalp Sistam Yayıncılık
4) Dikkat Geliştiren Oyunlar Çocuğumun Dikkatini Nasıl Geliştirebilirim.
Yard. Doç. Dr. Necla Tuzcuoğlu, Yard. Doç. Dr. Semai Tuzcuoğlu Morpa Kültür Yayınları

Ceren Şad
Psikolojik Danışman
Günce Psikolojik Danışmanlık ve Grup Çalışmaları Merkezi